ΖΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΤΑΜΠΕΛΑ ΤΟΥ ΨΥΧΙΚΑ ΑΣΘΕΝΟΥΣ…

Ποιο είναι το πρώτο πράγμα που σας έρχεται στο μυαλό όταν ακούτε τη φράση «σωματική ασθένεια»; Πόνος, κακοτυχία, ταλαιπωρία, φάρμακα; Τι σκέφτεστε όταν ακούτε πως κάποιος πάσχει από μια ψυχική ασθένεια; Πως είναι ένας άνθρωπος που είναι ίδιος με εμάς αλλά ταλαιπωρείται από μια ασθένεια παρόμοια με τη σωματική ή μήπως πως πρόκειται για ένα άτομο διαφορετκό, βίαιο και επικίνδυνο, τρελό, από το οποίο πρέπει να κρατήσετε απόσταση; Εάν μάθετε πως ένα άτομο που γνωρίζετε ξαφνικά εμφάνισε κάποια ψύχωση (πχ σχιζοφρένεια), αλλάζει η εικόνα που είχατε για αυτό; Έχετε αναρωτηθεί ποτέ από πού πηγάζουν οι απόψεις σας περί ψυχικής ασθένειας; Είναι καθαρά δικές σας και βασίζονται στη γνώση και την εμπειρία σας ή μήπως εμπεριέχουν και την άποψη της οικογένειας, των φίλων και της κοινωνίας; Σε αυτό το σημείο ήρθε η στιγμή να μιλήσουμε για στερεότυπα και προκαταλήψεις… 

Ορίζοντας τα στερεότυπα, η έννοια αυτή αναφέρεται σε ένα σύνολο γνωρισμάτων, κατά βάση αρνητικών, που αποδίδονται σε μια κοινωνική ομάδα η οποία συνήθως μειονεκτεί (πχ ψυχικά ασθενείς, άτομα με ειδικές ανάγκες, άστεγοι). Τα στερεότυπα οφείλονται σε γενικεύσεις και καθορίζουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε, αισθανόμαστε και συμπεριφερόμαστε απέναντι στα μέλη μιας συγκεκριμένης ομάδας (πχ τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα).

Αντίστοιχα, οι προκαταλήψεις σχετίζονται με γνώμες που συμμεριζόμαστε οι οποίες όμως δεν στηρίζονται σε προηγούμενη μελέτη ή εμπειρία, αλλά σε στερεοτυπικές γενικεύσεις και αντιλήψεις· για αυτό συχνά είναι αυθαίρετες και εσφαλμένες. Αφορούν συναισθηματικές και γνωσιακές αντιδράσεις και πολύ συχνά υποδηλώνουν την αρνητική και εχθρική μας στάση (λχ φοβάμαι και αποφεύγω τα άτομα με σχιζοφρένεια επειδή είναι επικίνδυνα).

Οι παραπάνω στάσεις και αντιλήψεις συνεπάγονται τη διάκριση και τον στιγματισμό των ατόμων που βρίσκονται σε μειονεκτική στάση. Η λέξη «στίγμα» φανερώνει το σημάδι που μένει και διαχωρίζει ένα αντικείμενο ή ένα άτομο από κάτι ή κάποιον άλλο. Η κοινωνική έννοια του στίγματος υποδηλώνει μια ταμπέλα, μια ετικέτα που «κολλάει» η κοινωνία σε έναν άνθρωπο για να τον ξεχωρίζει από τους άλλους. Το κοινωνικό στίγμα φέρει αισθήματα ντροπής, απαξίας και μη αποδοχής. Αυτά με τη σειρά τους υπονομεύουν την κοινωνική θέση και τη ζωή του φέροντος το στίγμα.

Σίγουρα έχετε ακούσει την έκφραση ο «τρελός του χωριού». Σε κάθε χωριό (και όχι μόνο) υπάρχει ένας άνθρωπος που πάσχει από κάποια ψυχική ασθένεια ή από νοητική υστέρηση και που σκέφτεται και συμπεριφέρεται διαφορετικά. Οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν την τάση ό,τι διαφέρει και δεν το κατανοούν να το φοβούνται και να το περιγελούν. Ας δούμε ορισμένα στερεότυπα και μύθους που κυκλοφορούν γύρω από την ψυχική ασθένεια:

• Οι ψυχικά ασθενείς είναι τρελοί, απρόβλεπτοι, αναξιόπιστοι.

• Τα άτομα με ψυχικές ασθένειες είναι απρόβλεπτα και μπορούν πιο εύκολα να εγκληματήσουν.

• Άτομα με ψυχική ασθένεια δεν μπορούν να εργαστούν και να λάβουν αποφάσεις για τη ζωή τους.

• Οι ψυχικά ασθενείς δεν θεραπεύονται ποτέ.

• Άνθρωποι με ψυχικά προβλήματα δεν μπορούν να παντρευτούν και να δημιουργήσουν οικογένεια. Αν κάνουν παιδιά σίγουρα και αυτά θα ασθενήσουν.

• Για την ψυχική ασθένεια είναι υπεύθυνοι οι γονείς.

• Τα άτομα με ψυχική ασθένεια υφίστανται τη θεία τιμωρία. 

Αναμφίβολα θα έχετε ακούσει, αν όχι σκεφτεί, κάποια από τις παραπάνω φράσεις. Το ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσο ένας άνθρωπος που πάσχει από κάποια ψυχική ασθένεια επηρεάζεται από αυτά που κυκλοφορούν. Επιδεινώνεται η κατάστασή του ή μήπως δεν έχει αντίληψη των όσων ειπώνονται; Και στην τελική ποιες είναι οι συνέπειες που φέρει το στίγμα στον ψυχισμό και στη ζωή των ψυχικά ασθενών και των οικογενειών τους; Ο στιγματισμός συνεπάγεται μια σειρά επιπτώσεων όπως οι ακόλουθες:

• Προβλήματα στη στέγαση και δυσκολίες εύρεσης εργασίας: συχνά οι ιδιοκτήτες φοβούνται και αρνούνται να νοικιάσουν τα σπίτια τους σε άτομα με ψυχολογικά και ψυχιατρικά προβλήματα· πολλές φορές και η γειτονιά φέρει αντιρρήσεις. Έτσι, τα άτομα με ψυχικές ασθένειες συχνά βρίσκονται στο δρόμο ή σε ιδρύματα ή διαβιούν υπό άθλιες συνθήκες. Παράλληλα, λόγω της ίδιας προκατάληψης οι ψυχικά πάσχοντες δυσκολεύονται να βρουν απασχόληση ακόμη κι αν έχουν την ικανότητα να εργαστούν.

• Αρνητικές επιπτώσεις στην οικογένεια: ο ψυχικά πάσχων δεν είναι ο μόνος που υφίσταται τις συνέπειες του στιγματισμού. Δίπλα του υποφέρει και η οικογένεια που καλείται να σηκώσει μόνη της το συναισθηματικό και οικονομικό φορτίο της ασθένειας. Οι οικογένειες των ψυχικά ασθενών συχνά αναλαμβάνουν την αποκλειστική φροντίδα των συγγενών τους, υπόκεινται την κοινωνική προκατάληψη και συχνά απομονώνονται και δεν αγωνίζονται για να διεκδικήσουν ό,τι δικαιούνται.

• Αρνητικές επιπτώσεις στην πορεία της ασθένειας: οι άνθρωποι που υποφέρουν από κάποια ψυχική ασθένεια δέχονται τρομερή πίεση και διακατέχονται από φόβο, ντροπή, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αισθήματα θλίψης. Τείνουν να εσωτερικεύουν τον κοινωνικό στιγματισμό βιώνοντας εσωτερικές συγκρούσεις, καθώς από τη μία παλεύουν για να αποβάλλουν την ταμπέλα του «ανίκανου» και του «τρελού» και από την άλλη βιώνουν ματαίωση, απογοήτευση και υιοθετούν το ρόλο του «ανήμπορου».

• Κοινωνική απομόνωση και απόσυρση: αποτέλεσμα των παραπάνω είναι οι ψυχικά πάσχοντες να κλείνονται στον εαυτό τους και να απομονώνονται από την κοινωνία. Λόγω στιγματισμού, έχουν λίγους φίλους στο πλευρό τους, οι διαπροσωπικές και κοινωνικές τους σχέσεις παρουσιάζουν έκπτωση και βιώνουν τον «ιδρυματισμό» μέσα στην κοινότητα.

 Υπάρχουν τρόποι για να καταπολεμηθεί το στίγμα;

Υπάρχουν, αλλά χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και από όλους μας. Ορισμένα μέτρα που θα μπορούσαν να ληφθούν και να βελτιώσουν το βιοτικό επίπεδο των ψυχικά πασχόντων είναι τα παρακάτω:

• Ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση μέσω προγραμμάτων και εκστρατειών. Αυτό που ευθύνεται για τα στερεότυπα που μας χαρακτηρίζουν είναι η άγνοια και η παραπληροφόρηση. Μόνο εάν ενημερωθούμε σωστά, θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη θέση των ψυχικά ασθενών και να αλλάξουμε τη στάση μας απέναντί τους.

• Χρειάζονται νόμοι και πολιτικές που θα προστατεύουν τα άτομα με ψυχικές διαταραχές και θα περιορίζουν τις διακρίσεις.

• Ψυχοκοινωνική εκπαίδευση των ασθενών και των οικογενειών τους. Προγράμματα που παρέχουν ενημέρωση περί της ασθένειας και εκπαίδευση στους τρόπους διαχείρισής της με απώτερο στόχο την βελτίωση της επικοινωνίας και της αντιμετώπισης της νόσου, την επίλυση των προβλημάτων και την υποστήριξη και έξοδο από την κοινωνική απομόνωνση.

• Βελτίωση στις μεθόδους θεραπείας. Αυτό που χρειάζεται είναι μια διεπιστημονική ομάδα που θα απαρτίζεται από επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων (ψυχιάτρους, ψυχολόγους, εργοθεραπευτές, κοινωνικούς λειτουργούς κλπ) και θα ενστερνίζεται μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση με κύρια χαρακτηριστικά την ανταπόκριση στις εξατομικευμένες ανάγκες του κάθε ατόμου, την αποδοχή και το σεβασμό της διαφορετικότητας και τη σωστή εκπαίδευση.

Τέλος, ας μην ξεχνάμε και την έκφραση «Η γλώσσα κόκκαλα δεν έχει και κόκκαλα τσακίζει». Ένα άτομο με ψυχική ασθένεια είναι ένας άνθρωπος που υποφέρει και αξίζει σεβασμού και ίσης αντιμετώπισης. Λέξεις όπως «τρελός», «ψυχάκιας», «ψυχανώμαλος», «για δέσιμο» το μόνο που κάνουν είναι να πληγώνουν την αξιοπρέπεια και την υπόληψη κάποιου. Η ψυχική ασθένεια είναι κάτι που μπορεί να συμβεί στον καθένα μας και ανά πάσα στιγμή σε κάποιον αγαπημένο μας. Εναπόκειται μόνο στις δικές μας δυνάμεις η κοινωνική αλλαγή και η άρση των στερεοτύπων και του στιγματισμού. Ας προσέξουμε τα λόγια και τις πράξεις μας. Γιατί πάνω από όλα θέλουμε να λεγόμαστε και να είμαστε ΑΝΘΡΩΠΟΙ…

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• De Hert M., Magiels, G. & Thys, E. (2003). “The secret of the brain chip”, A self guide for people experiencing psychosis. EPO, Belgium.
• Hewstone, M. & Stroebe, W. (2007). Κοινωνική Ψυχολογία, Οι στάσεις, σελ. 339-340). Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.
• Σταμάτης, Β. & Κονίδα, Β. (2013). Στίγμα και Ψυχική Ασθένεια. Διαθέσιμο: http://www.esypsypo.gr

ΕΥΔΟΚΙΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΠΘ

https://psychomatters.wordpress.com